Den nye drengen

Barndomsminner fra Fjelberg prestegård fortalt av Asbjørn Aarseth (prof. i litteratur ved UiB)

En dag i september 1943 vakna vi i den gamle prestegarden i Fjelberg og fekk høyre at det var komen ein ny dreng til gards. Han låg til sengs oppe på eit rom rett over kjøkenet, hadde ikkje stått opp, skulle visst ta det med ro. Dagen før hadde ingen snakka om at det var venta ein dreng. Det var litt påfallande. Han var altså komen om natta, og trong sikkert å sove frampå, men merkeleg var det at vi så brått skulle få ein ny dreng tilsett. Eldste bror min og eg skulle på skulen, han i tredje og eg i andre klasse; vi gjekk på Brekke skule på Borgundøy, og skuleskyssen, Svein Blokkhus, var ventande med robåten rett etter at vi hadde ete frukost. Før vi gjekk ned til sjøen, laut vi få sjå at det var sant at det var komen ein ny dreng. Vi fekk lov til å stiltre oss opp trappa og glytte på døra. Jau, der låg ein ung mann i senga og såg på oss i dørglytten. Ingen grunn til tvil – her var komen ein ny dreng. Så var det å få med seg nistemat og skulebøker og kome seg ned til kaien.


Familiebilde

Sverre Adelstein Aarseth var prest i Fjelberg fra 1935 til 1949.
Her har han samlet familien på trappen foran Hovedhuset, trolig i 1947
(Asbjørn Aarseth oppe til venstre).


Vi tenkte vel ikkje så nøye over situasjonen. Strengt tatt hadde vi ikkje bruk for nokon dreng i prestegarden. Det var ein paktar som tok seg av gardsdrifta, han budde i eit hus lenger oppe på øya, der han hadde driftsbygning og buskap. Trong han ein dreng, var det hans sak. Vi hadde ein frukthage, eit lite fjøs med ei ku, ein gris og nokre høner, men arbeid til ein dreng var det ikkje. Far tok seg av epletre og pæretre, og mor og farmor stelte med dyra. Vi hadde ei taus som tok mykje av det tyngste husarbeidet. Bror min og eg laut arbeide med å sage og hogge ved i vedskjulet; det kunne det ha vore godt å sleppe, men det gjekk på eit vis.
Etter kvart fekk vi meir greie på kva drengen skulle brukast til. Onkel Karl var gardsstyrar for søstrene Svanhild og Kristi Jespersen oppe på Nordhus. Han gifta seg nett i dei dagane med Marie Miljeteig frå Borgundøy. Det var dei som skulle ha drengen. Men han skulle ikkje ta til å arbeide straks. Han hadde noko med ein fot, vart det sagt, og måtte halde senga nokre dagar. Då han var frisk nok, flytta han til Karl og Marie. Kva arbeid han vart sett til, veit eg lite om. Truleg var det potetopptaking, kanskje separering av mjølk, vedhogst, måke i fjøset. Nokon entusiastisk gardsarbeidar var han neppe.
Det var ikkje lenge før han byrja så smått å ta del i det sosiale livet på øyane. Tilbodet var ikkje stort; arbeidet tok det meste av tida, kvar hadde sitt å stri med. Men laurdagskveldane var det gjerne dans på ungdomshuset på Borgundøy. Dei vaksne gutane på Nordhus fekk med seg drengen over sundet på dans. I stille ver kunne ein høyre at han song medan dei rodde. Han var flink til å syngje.
Ein kveld seinare på hausten sa han til Marie at han skulle ein tur til Halsenøy, og han spurde om han kunne få litt niste med seg, gjerne potetkaker – det var det dei hadde mest av. Det fekk han. Han kom ikkje att frå den turen. Han var borte, like brått som han var komen. Han var faren til «Bortlandsøyane», sto det på ein lapp Marie fann på senga hans. Det vart ikkje snakka mykje om dette som vi borna høyrde, men det var litt merkeleg at same kvelden som drengen fór sin veg, forsvant også ein av gutane på grannegarden, Rolf Nordhus, som var på same alder, 22 år.

Tida gjekk, og medan storkrigen gjekk sin gang elles i verda, var det nokså fredelege tilhøve på dei små øyane i Sunnhordland. For den som ikkje reiste lenger enn over sundet og til skulen og heimatt, var det sjeldan at ein såg tyske soldatar. Vinteren 1943–44 raste slaget om Stalingrad, men det høyrde vi lite og ingenting til. Sjølvsagt snakka vi om krigen, både born og vaksne; det var som ein universell krisetilstand, ei årsak til alt som var gale, ei utriveleg tyngsle som snart måtte løftast vekk. Vi born sakna ikkje kaffi eller tobakk, og var kosten mager, var han neppe usunn. Men dei vaksne klaga, og vi forsto på dei at det livet vi levde var elendig.
Så ein ettermiddag, 7. mai 1945, fekk bror min og eg sjå at flagget var heist på garden Vik på den andre sida av sundet. Det tok ikkje lang tid å forstå kva det tydde: Tyskarane hadde kapitulert! No vart det ny fart i livet på øyane. Aviser ein kunne lite på, radiomottakarar som kom fram frå dei mest uventa stader, og folk som etter kvart kom attende frå krigen – alle kunne fortelje fritt om dramatiske ting som hadde gått føre seg heime og ute i dei lange krigsåra.
Drengen vi hadde hatt i huset ei kort stund hausten 1943, fekk vi også forklaring på. Han heitte Dag Skjørestad og var frå Stavanger. Han hadde vore med i ei motstandsgruppe som låg i ei hytte i fjellet ikkje langt frå Etne. Ein dag han var nede i bygda for å proviantere, vart han teken av tyskarane. Han måtte medgje at han dreiv med illegalt arbeid, og at han ikkje var åleine. Dei tyske soldatane ville ha han til å føre seg til hytta der resten av gruppa var. Det bar til fjells. Der han gjekk i spissen for ei avdeling soldatar med skarpladde våpen, tenkte han på korleis han skulle greie å føre tyskarane vill eller unngå at kameratane vart tekne til fange. Det tok til å bli skumt, og kanskje ville halvmørket hjelpe han til å kome unna. Under dei mot nord låg Skåneviksfjorden. Det var eit kjent landskap for Dag. Ut på kvelden var dei komne til ein stad der stien gjekk langs ei bratt åsside og det var ein tett, mørk skog nedunder. Der såg han sjansen sin. I von om at trea og greinene ville dempe fallet, hoppa han til. Under nedturen skadde han eine okla, men det gjekk mykje betre enn ein kunne vente. Soldatane var ikkje budde på eit slikt desperat sprang ut i det uvisse. Det var ikkje tid til å løyse skot. Dei vart springande fram og attende, lyste med lommeløktene sine, men det tok lang tid før dei kunne kome ned til skogen der fangen hadde landa.
Dag kunne ikkje stogge der han var. Han akte seg fort nedover den skogkledde fjellsida, og kom seg ned til sjøen. Der låntok han ein robåt, og sette kursen nordover til Utåker. Der gjekk han i land, og skauv båten frå. Vidare kom han seg til Valen. Der visste han om ein sjukepleiar frå Stavanger som han kjende. Ho tok imot han, og heldt han løynt nokre dagar. Det var ein del tyske soldatar i bygda, og ho våga ikkje ha han lenge. Ho kontakta handelsmannen i Høylandsbygd, Halvorsen, som hadde motorbåt, og det vart til at Dag vart frakta ei natt frå Valen, rundt Halsenøy og til Fjelberg prestegard. Fjelbergøy var rekna som ein av dei tryggaste stadene i området.

Korleis gjekk det vidare med den unge motstandsmannen? Det fekk vi òg vite litt om då krigen var slutt. Dag hadde tidleg meldt seg til krigsteneste i England. Han og andre vart sende til Sunnhordland og skulle halde seg i Etne-fjella. Etter at han hadde kome seg fri frå tyskarane, ville han attende i aktiv teneste så snøgt som råd. På Nordhus slo han seg saman med Rolf, som òg ville gjere ein innsats. Dei fekk kontakt med folk som hadde kjennskap til den hemmelege skøyte-trafikken mellom Vestlandet og Shetland, og kom seg via Halsenøy og Bømlo over Nordsjøen. Rolf slutta seg til Shetlands-gjengen, og var med på fleire turar i det halvtanna året som var att av krigen. Dag drog vidare til England, der han saman med andre nordmenn valde å utdanne seg til fallskjermjeger. Han deltok i kampane på vestfronten, og greidde seg bra. Etter krigen kom han heim til Stavanger og fekk eit sivilt yrke. Mor og far helsa på han ein gong dei var i Stavanger. Då dei kom heimatt til Fjelberg, hadde dei med seg ei helsing frå «drengen» til oss. Det var ei ekte fallskjermsnor. Ho var av fletta silketråd, og vi var sikre på at den snora måtte det vera heilt uråd å slite av.
Seinare har eg tenkt på at Dag, etter opplevinga si i fjellet, nok hadde ein særleg grunn til å velje militær utdanning som fallskjermjeger. Han hadde hoppa ein gong utan å vite kor hardt møtet med grunnen ville bli der han kom ned. Neste gong ville han sikre seg betre.

Asbjørn Aarseth